Campylobacteriose Richtlijn

Bacteriën van het genus Campylobacter (familie: Campylobacteraceae, orde: Campylobacterales) zijn beweeglijke, kommavormige, niet-sporenvormende, meestal microaerofiele, gramnegatieve staafjes. Door de specifieke vereisten voor de isolatie werd Campylobacter pas in de zeventiger jaren frequent uit de ontlasting geïsoleerd en herkend als vaak voorkomende verwekker van enteritis in de mens. De overgrote meerderheid van de ziektegevallen bij de mens wordt veroorzaakt door de C. jejuni, die ook bij een groot aantal dieren voorkomt (meestal bij pluimvee en herkauwers), gevolgd door C. coli (meestal bij varkens en pluimvee). Andere voor de mens pathogene Campylobacter-soorten zijn C. lari (meestal bij watervogels en schelpdieren) en C. upsaliensis (meestal bij honden). Infectie met C. fetus (runderen en schapen) leidt vaak tot bacteriëmie en reageert minder goed op antibiotische therapie. Andere pathogene soorten binnen de familie Campylobacteraceae behoren tot het genus Arcobacter. A. butzleri is een weinig frequent voorkomende verwekker van diarree.

Na orale inname moeten de Campylobacter-bacteriën overleven tijdens de maagpassage. Vervolgens penetreren de bacteriën de mucuslaag van de darm, hierbij geholpen door hun flagel, en hechten ze aan het darmepitheel. Daarna worden ze door middel van een actief proces geïnternaliseerd en wordt de darmmucosa geïnvadeerd. Bij ernstige ziekte wordt macroscopisch een diffuse, bloederige, oedemateuze, exsudatieve enteritis gezien. Darmbiopten tonen een non-specifieke colitis, met afgeplatte villi en ontstekingsinfiltraat van de gehele mucosa en verdikking van de basaalmembraan. Eenzelfde Campylobacter-stam kan verschillende klinische verschijnselen geven, wat aangeeft dat gastheerfactoren van groot belang zijn bij het ontstaan van symptomen. De rol van toxinen bij de pathogenese en de symptomatologie is onduidelijk (Allos 2019), maar deze lijken een belangrijke rol te spelen bij het verergeren van de symptomen, het ontstaan van extra-intestinale ziekten, inclusief de ontwikkeling van postinfectieuze chronische ziekten.

Eén tot tien dagen, meestal drie dagen  (Horn and Lake 2013, Skirrow and Blaser 2000).

Een groot gedeelte van de infecties met Campylobacter spp. leidt niet tot klinische verschijnselen. Indien wel ziekteverschijnselen optreden zijn deze het gevolg van ontsteking in het jejunum, ileum en colon. Infecties met Campylobacter spp. veroorzaken een gastro-enteritis die frequent gepaard gaat met diarree (96%), buikpijn (90%), koorts (59%), slijm in de ontlasting (94%), bloed in de ontlasting (30%) en braken (27%) (Mughini-Gras 2021). Ongeveer een derde van de patiënten heeft voorafgaand aan de gastro-intestinale symptomen een influenza-achtig prodromaal ziektebeeld met koorts, hoofdpijn en spierpijn. Buikkrampen, diarree en misselijkheid met braken beginnen gemiddeld drie dagen na inname van besmet voedsel of water. De ernst van de gastro-intestinale klachten varieert van dunne ontlasting tot hevige waterige of bloederige diarree, tot meer dan tien keer per dag. Patiënten met C. jejuni-infecties hebben vaker koorts en bloed in de ontlasting dan patiënten met C. coli-infectie (Doorduyn 2010). De gastro-intestinale verschijnselen duren meestal 1 tot 10 dagen en gaan vaak vanzelf over, de koorts verdwijnt meestal binnen 72 uur. In 10 tot 20% van de gevallen houden de klachten langer dan een week aan en in 5 tot 10% van de onbehandelde infecties kan een recidief optreden (Allos 2019).

Bacteriëmie door Campylobacter spp. is zeldzaam en komt voornamelijk voor bij ouderen. Bacteriëmie wordt relatief vaak veroorzaakt door C. fetus en kan bij zwangere vrouwen tot abortus leiden (Allos 2019, Skirrow and Blaser 2000, Wagenaar 2014).

Hoewel de prognose van een gastro-intestinale infectie zeer goed is, is mortaliteit door Campylobacter-infecties beschreven (Helms 2003). Het aantal overlijdens in Nederland wordt geschat op 24-52 per jaar (Benincà 2022a).

In een klein aantal gevallen treden er postinfectieuze complicaties op. De bekendste zijn reactieve artritis, het Guillain-Barré syndroom en inflammatoire darmziekte. Tot 20% van patiënten met een bewezen Campylobacter-infectie krijgt aansluitend last van gewrichtsklachten. Een klein gedeelte hiervan (in Nederland 2% van het totaal) kan worden geclassificeerd als reactieve artritis (Hannu 2002, Mangen 2004). De prognose van Campylobacter-geassocieerde artritis is goed. Het optreden van het Guillain-Barré syndroom is veel zeldzamer (naar schatting 1 tot 4 op de 5.000 Campylobacter-enteritisgevallen) (Havelaar 2000, Mangen 2004).

Het klaren van een infectie met Campylobacter hangt nauw samen met een adequate antistofrespons tegen Campylobacter. Dit wordt duidelijk geïllustreerd door het frequent voorkomen van Campylobacter-infecties bij patiënten met agammaglobulinemie. Bij gezonde individuen worden in respons op een Campylobacter-infectie IgM-, IgA-, en IgG-antilichamen gevormd (Allos 2019). Na twee tot vier maanden zijn de IgM- en IgA-antistoffen niet meer aantoonbaar. De IgG-antistoffen blijven veel langer detecteerbaar. Boven de leeftijd van twintig jaar heeft nagenoeg iedereen in Nederland antistoffen tegen Campylobacter (Ang 2011). Toch komt gastro-enteritis door Campylobacter bij volwassenen nog frequent voor zodat kan worden geconcludeerd dat de aanwezigheid van antistoffen geen volledige bescherming biedt tegen herinfectie. In Nederland wordt de sero‑incidentie geschat op 1,61 infecties per persoon per jaar (Monge 2018). T‑celreactiviteit tegen Campylobacter-antigenen is aangetoond, maar de exacte rol van T‑cellen bij de immuunrespons tegen Campylobacter is onduidelijk.

Campylobacter-bacteriën zijn commensaal in de darmen van verscheidene wilde en gedomesticeerde dieren, zie Dierlijke reservoirs.

Mensen worden meestal (ca. 60%) geïnfecteerd door de inname van besmet voedsel (met name pluimveevlees, rundvlees en rauwe melk) of water (Franz 2023). Ook kan infectie optreden door direct contact met dieren of hun feces. In tegenstelling tot Salmonella worden eieren meestal niet besmet met Campylobacter. Bij onvoldoende keukenhygiëne kan kruisbesmetting optreden van andere levensmiddelen die rauw worden gegeten. Daarnaast is beroepsmatige blootstelling aan mest en het werken met van dieren afkomstige voedselproducten een risicofactor voor Campylobacter-infecties (Duijster 2019b).

Secundaire transmissie (mens-mens) speelt slechts een beperkte rol (Doorduyn 2004). Een uitzondering vormen terugkerende reizigers die voor Nederland exotische Campylobacter-stammen kunnen meenemen waartegen geen immuniteit is opgebouwd. Hierdoor kan (beperkte) persoon-tot-persoon transmissie optreden (Mughini-Gras 2014). Ook anaal-orale seks is beschreven als mens-op-mens-transmissieroute en risicofactor voor Campylobacter-infecties, met name onder mannen die seks hebben met mannen (MSM) (Gaudreau 2015b, Kuhn 2021, McNeil 2022b).

Aerogeen

Campylobacter-bacteriën worden soms gevonden in (vochtige) lucht in bijvoorbeeld slachterijen. Aerogene transmissie is beschreven bij slachthuispersoneel (Fanoy 2013, Posch 2006).

2 -7 weken (Kapperud 1992, Mahon and Patrick 2015).

Infectie met Campylobacter kan reeds optreden bij zeer lage dosis (<5 cellen) maar ziekte treedt vaak op bij hogere dosis (>100 cellen) (Teunis 2018). Dit is in overeenstemming met de hoge sero-incidentie in de algemene populatie (Monge 2018) en het in verhouding daartoe relatief lage aantal patiënten (Friesema 2023)

Opgesteld door de subcommissie diagnostiek in samenwerking met de NVMM. Vastgesteld 5 juni 2024.

Zie ook Diagnostisch Vademecum Campylobacter.

Directe diagnostiek

Om Campylobacter in fecesmonsters aan te tonen wordt meestal een NAAT als screeningstest gebruikt. Er worden in Nederland verschillende NAATs gebruikt, ieder met hun eigen specificiteit qua species. De NAATs tonen over het algemeen C. jejuni en C. coli aan en afhankelijk van de specificiteit, ook andere species zoals C. lari, C. upsaliensis en C. fetus. Campylobacter–gastroenteritis wordt voor >90% veroorzaakt door C. jejuni en C. coli. Slechts een klein deel wordt geassocieerd met andere Campylobacter species. Bij Campylobacter bacteriemiën is het relatieve aandeel van C. jejuni en C. coli juist lager en moet men bedacht zijn op andere species (m.n. C. fetus). Het is gebruikelijk om bij een positieve NAAT ook een kweek in te zetten om het micro-organisme te kunnen isoleren voor nadere determinatie en resistentiebepaling. Voor de isolatie van C. jejuni en C. coli kunnen verschillende selectieve media worden gebruikt, voor de isolatie van niet-jejuni/coli zijn er per species ‘preferred’ media. Groei van Campylobacter vereist incubatie onder microaerofiele condities (5% O₂). Speciesbepaling wordt gedaan met MALDI-TOF.

Indirecte diagnostiek

Serologische diagnostiek naar Campylobacter-infecties wordt in Nederland niet (meer) gebruikt.

Serologische diagnostiek naar Campylobacter-infecties wordt in Nederland niet (meer) gebruikt.

Niet van toepassing.

Het risico op campylobacteriose is verhoogd in personen met onderliggende aandoeningen, zoals chronische darmziekten, maagzweer, coeliakie, leverziekten, astma en diabetes (Fravalo 2021). Ook is gebruik van maagzuurremmers geassocieerd met een verhoogde kans op infectie (Mughini-Gras 2012). 

Daarnaast blijkt uit case-control studies (Fravalo 2021, Mughini-Gras 2021) dat de volgende handelingen een risico vormen voor het verkrijgen van een Campylobacter-infectie:

• hanteren en consumeren van kip en kipproducten en ander (deels) rauw vlees;
• consumptie van ongepasteuriseerde zuivel;
• inname van besmet oppervlaktewater bij zwemmen/spelen;
• reizen naar landen met beperkte hygiënische voorzieningen;

• direct contact met dieren (voornamelijk pluimvee en jonge honden en katten).
   

  Zie ook Arbeidsgerelateerde risicogroepen. 

Een verhoogde kans op uitbreiding van de infectie naar de bloedbaan en langdurige gastro-intestinale verschijnselen is aanwezig bij personen met een verstoorde/incomplete antistofproductie tegen Campylobacter(Allos 2019).

Risicogroepen met een verhoogde kans op ernstig beloop zijn (Allos 2019, Fernández-Cruz 2010, Larsen 2011, O'Hara 2017):

• kinderen < 3 maanden;
• personen > 70 jaar;
• immuungecompromitteerden: hypo- en agammaglobulinemie, gevorderde hiv-infectie, status na orgaantransplantatie, common variable immunodeficiency (CVID);
• personen met (chronische) ziekten zoals leverziekten, maligniteiten. 

Gastro-enteritis door Campylobacter spp. is endemisch in de gehele wereld. In ontwikkelingslanden komen bij kinderen veel meer infecties voor dan in geïndustrialiseerde landen, zowel symptomatisch als asymptomatisch (Allos 2019). Campylobacter veroorzaakt frequent gastro-enteritis bij westerse reizigers buiten Europa (Mughini-Gras 2014). 

Blootstelling aan Campylobacter in Nederland is in vergelijking met andere voedsel-overdraagbare zoönosen zeer hoog met naar schatting een sero-incidentie van 1,6 infecties per persoon per jaar (Monge 2018). In vergelijk, voor Salmonella is dit 0,8 infecties per persoon per jaar (van Elsland 2022). Het aantal symptomatische infecties wordt geschat op ongeveer 70.000 per jaar (Benincà 2022b). Het aantal laboratoriumbevestigde gevallen is slechts een fractie hiervan. Tussen 2012 en 2017 nam het aantal laboratoriumbevestigde gevallen in Nederland geleidelijk af en stabiliseerde vervolgens in 2018 en 2019 op ruim 6000 per jaar (Friesema 2023). Gedurende de COVID-19 periode daalde het aantal gevallen naar rond de 4000. In 2022 en 2023 is er stijging richting het niveau van 2018/2019. Naar schatting betreft het een totaal aantal gevallen van gastro-enteritis door Campylobacter in Nederland 73.000, waarvan 18.000 patiënten hun huisarts bezoeken (Benincà 2022a). In Nederland is net als in de meeste landen met een gematigd klimaat sprake van een piek in de zomermaanden. Naar schatting vinden er jaarlijks ongeveer 1100 ziekenhuisopnamen plaats en overlijden er 24-52 personen, vooral oudere patiënten, ten gevolge van een infectie met Campylobacter (Benincà 2022a).

Er is geen humaan vaccin tegen Campylobacter. 

• Voorlichting over hygiënische procedures aan personen die voedsel bereiden om kruisbesmetting te voorkomen;
• goed verhitten of vermijden van levensmiddelen met een relatief hoge kans op besmetting door Campylobacter zoals kip, ongepasteuriseerde zuivel, rauw/halfgaar vlees;
• handen wassen na contact met huisdieren (met name jonge honden en katten) en dieren op de (kinder)boerderij;
• voorlichting over voedsel-, water- en handhygiëne aan reizigers en mensen die maagzuurremmers gebruiken;
• reductie van Campylobacter-besmetting van levensmiddelen door maatregelen in landbouw en voedselproductie.

Conform de richtlijn Standaardmethoden reiniging, desinfectie en sterilisatie in de openbare gezondheidszorg. 

Campylobacter op voedsel kan alleen volledig afgedood worden door voldoende verhitting.

Individuele gevallen van campylobacteriose zijn niet meldingsplichtig. Echter, campylobacteriose is een meldingsplichtige ziekte groep B2 wanneer vastgesteld bij twee of meer patiënten met een onderlinge relatie wijzend op voedsel als een bron.

Artsen en hoofden van laboratoria melden dit binnen 1 werkdag aan de GGD. De GGD meldt anoniem conform de Wet publieke gezondheid binnen 3 dagen aan het CIb en levert gegevens voor de landelijke surveillance van meldingsplichtige ziekten.

Instellingen waar voor infectieziekten kwetsbare populaties verblijven, dienen meerdere gevallen van gastro-enteritis binnen een week in een omschreven groep, te melden bij de GGD conform artikel 26 van de Wet publieke gezondheid. Zie het draaiboek Artikel 26-meldingen Wpg-instellingen.

De GGD coördineert de samenwerking met andere instanties zoals de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). De NVWA voert toezicht uit op exploitanten van levensmiddelenbedrijven alsook overige professionele voedselbereiders en is in die hoedanigheid bevoegd om nader onderzoek (inspectie, bemonstering en labonderzoek van verdacht voedsel) uit te voeren bij de voedselbereider. Afstemming met de NVWA over onderzoek bij uitbraken van voedselvergiftiging en -infectie vindt plaats via het Expertisecentrum voedselvergiftiging, 24/7 bereikbaar (T: 088-2233032 / E: expertisecentrumVV@nvwa.nl). 

Ook in geval van verdenking van zoönotische risico’s (contactoverdraagbare zoönosen) kan de NVWA worden ingeschakeld. Indien de uitbraak regio-overschrijdend is, zal de algemene coördinatie van het onderzoek in de meeste gevallen bij het CIb terecht komen in samenwerking met de betrokken GGD’en, laboratoria en in voorkomende gevallen de NVWA.

Als er sprake is van meldingsplicht of na individuele inschatting coördineert de GGD de bronopsporing en onderhoudt nauw contact met de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA), die belast is met toezicht op naleving van de regelgeving op voedselveiligheid. Indien men wil aantonen dat voedsel als de bron van infectie wordt beschouwd is het van belang snel te handelen omdat voedselresten anders mogelijk reeds zijn weggegooid. 

Anaal-orale seks is beschreven als mens-op-mens-transmissieroute en risicofactor voor Campylobacter-infecties, met name onder MSM (Gaudreau 2015b, McNeil 2022b). Bij vaststelling en/of verdenking van deze transmissieroute kan de GGD besluiten contactonderzoek te doen. In geval van verdenking van directe (contact) zoönotische overdracht kan de NVWA worden ingeschakeld.

Aangezien de kans op transmissie van mens op mens bij normale hygiëne klein is, zijn de standaardmaatregelen op gebied van hygiëne voldoende om transmissie binnen gezin (zie Algemene hygiënerichtlijn), ziekenhuis en instellingen (zie Maatregelen ter voorkoming van fecaal-orale overdracht en SRI-richtlijn Handhygiëne & persoonlijke hygiëne medewerker) te verkleinen, mits goed nageleefd.

Bij een bewezen infectie met Campylobacter is wering niet zinvol gezien de relatief beperkte ernst en risico van een infectie.

Geen.

Er is geen vaccin tegen Campylobacter.

Campylobacter-infecties hebben meestal een mild beloop en zijn over het algemeen zelflimiterend van karakter. De SWAB adviseert geen antibiotische behandeling bij een milde Campylobacter-infectie. Indien op klinische gronden behandeling noodzakelijk wordt geacht adviseren zij om die behandeling zo vroeg mogelijk in te stellen. Voor meer informatie en keuze van antibiotisch middel zie de SWAB-richtlijn Antimicrobiële therapie voor acute infectieuze diarree 2023. 

Resistentie

Het percentage humane isolaten dat resistent is tegen chinolonen (bijvoorbeeld ciprofloxacine) laat een sterk stijgende trend zien en bedraagt tussen de 60-70% (Maran 2022). In Nederland worden gastro-intestinale infecties met Campylobacter daarom behandeld met macroliden. Resistentie tegen macroliden was in 2022 5% voor Campylobacter spp. (3,4% voor C. jejuni, 20,6% voor de zeldzamer voorkomende C. coli) (Maran 2022).