Samenvatting
Verwekker: De belangrijkste verwekkers zijn coxsackievirus A16 en enterovirus 71
Incubatieperiode: Meestal 3-6 dagen (range 1-10 dagen)
Besmettingsweg: Via aanhoesten of fecaal-oraal (in)direct contact
Besmettelijke periode: Begin 3-7 dagen voor acute ziekte tot maanden erna
Symptomen: Bij 10-20% asymptomatisch. Klinische verschijnselen: kleine blaasjes in en rond de mond, op handpalmen en voetzolen
blok
Deze richtlijn is ontwikkeld voor zorgprofessionals werkzaam binnen de infectieziektebestrijding. De primaire doelgroepen zijn GGD- en LCI-professionals. Deze richtlijn bevat adviezen, taken en verantwoordelijkheden en vormt een basis voor het nemen van geïnformeerde beslissingen en het maken van beleid in de praktijk. Voor meer informatie zie Ontwikkeling LCI-richtlijnen.
Vastgesteld LOI (Landelijk Overleg Infectieziektebestrijding ): 5 december 2023. Publicatie: 2 februari 2024
Wijzigingen
- 18 maart 2025: Nieuwe indeling in achtergrondinformatie en een richtlijndeel (met de hoofdstukken Diagnostiek, Preventie en Maatregelen en waar van toepassing arbeidsrelevante aanvullingen en veterinaire informatie). Historie is ondergebracht in andere hoofdstukken en ten dele vervallen.
- Update onder leiding van Edwin Slok, arts bij RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
)-LCI (Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding
).
- referenties zijn toegevoegd;
- termen zijn verduidelijkt;
- aanscherping van de paragraaf Risicogroepen;
- uitbreiding van de informatie over verspreiding in de wereld en in Nederland;
- paragraaf over contactonderzoek is iets uitgebreid;
- geen wijzigingen in hoofdstuk Maatregelen.
- 22 februari 2023: nieuwe vastgestelde diagnostiekparagraaf is toegevoegd.
Verwekker
Hand-voet-mondziekte (HVM-ziekte) kan worden veroorzaakt door verschillende enterovirussen waarbij momenteel coxsackievirus A16 (CVA16), coxsackievirus A6 (CVA6), CVA10 en enterovirus A71 (EVA71) wereldwijd de meest dominante pathogenen zijn. Het zijn kleine RNA-virussen zonder een envelop die behoren tot de familie der Picornaviridae (genus enterovirus) (Pallansch 2013).
HVM (hand-, voet-, mondziekte )-ziekte moet niet verward worden met de veeziekte mond-en-klauwzeer die veroorzaakt wordt door het foot-and-mouth-disease-virus, behorende tot het genus aphtovirus, familie Picornaviridae, en die als zoönose bij de mens een beperkt klachtenpatroon veroorzaakt met milde koorts en blaarvorming (Luigi Capella 2001, Mayor 2001, Wright 2010).
Epidemiologie
Verspreiding in de wereld
HVM-ziekte komt wereldwijd voor. Sinds 1997 worden er jaarlijks grote epidemieën van HVM-ziekte in Zuidoost-Azië beschreven, vooral in China en omliggende landen, met soms ernstige neurologische klachten en doden die met name gezien worden bij infectie met EVA71 (Nayak 2022, Yi 2022). Sinds 2015 worden in Europa enkele clusters gezien waarbij het centraal zenuwstelsel is betrokken, maar dit betreft vooralsnog minder pathogene virusvarianten. In Europees verband wordt de epidemiologie van enterovirussen bijgehouden in The European Non-Polio Enterovirus Network (ENPEN 2019).
Voorkomen in Nederland
In Nederland worden de klinische data voor HVM-ziekte niet centraal geregistreerd. Wel wordt gebruikgemaakt van laboratoriumsurveillance (zie Type-Ned op rivm.nl). De registratie is nu gebaseerd op het voorkomen van CVA6, CVA16 en EVA71. De laatste jaren wordt een toename aan CVA10 gezien. Het piekseizoen verschoof in 2020-2021 van de zomer naar de herfst/vroege winter (Benschop 2022).
Pathogenese
De porte d'entrée is het epitheel van de mond, neus en keel, waar het virus zich in eerste instantie vermenigvuldigt. Later vindt ook vermeerdering plaats in de lymfeklieren rond de darmen (plaques van Peyer). In deze fase kan een viremie ontstaan. Via het bloed bereikt het virus de cellen in de huid, de slijmvliezen van de mond en soms ook de hersenvliezen (Zhu 2023).
Incubatieperiode
De incubatieperiode is meestal 3 tot 5 dagen (range 2-10 dagen) (Committee on Infectious Diseases American Academy of Pediatrics 2021, Zhu 2023).
Ziekteverschijnselen
Prodromale symptomen zijn gewoonlijk afwezig. Wanneer toch aanwezig, kunnen ze bestaan uit koorts, buikpijn, braken, diarree en/of algemene malaise. De meeste infecties in Nederland komen voor bij kinderen en verlopen bij hen met milde verschijnselen of subklinisch. Het wordt dan meestal veroorzaakt door CVA16 of EV71 in tegenstelling tot volwassenen waarbij CVA6 de voornaamste verwekker is (Merzel Sabovic 2019). Zo'n 85% vertoont milde klachten, 10-20% blijft asymptomatisch (Zhu 2023). De klachten bestaan uit pijn in de mond of keel. Dit kan zich bij patiënten die pijn niet verbaal kunnen aangeven uiten in een weigering om te eten of te drinken (bijvoorbeeld jonge kinderen of mensen met een beperking) (Oudshoorn 2000). Bij lichamelijk onderzoek zijn de belangrijkste bevindingen een oraal enantheem met rode maculae met daarop blaasjes gevuld met helder vocht (2-5 mm) op de tong en/of op het mondslijmvlies, farynxboog en/of het zachte verhemelte. De blaasjes kunnen in meer ernstige gevallen samenvloeien tot grotere blaren (4-8 mm). Vaak barsten de blaasjes binnen enkele dagen en ontwikkelen ze zich tot pijnlijke zweertjes van het mondslijmvlies. Veelal kort hierna ontwikkelt het exantheem zich bij ongeveer twee derde van de patiënten op de handpalmen en voetzolen met karakteristieke, niet jeukende, erythemateuze papels met gele blaasjes (3-7 mm), omringd door een rode hof (halo). Hierbij zijn de handen vaker aangedaan dan de voeten. Hetzelfde huidbeeld kan ook voorkomen op de genitalia externa en soms in het gezicht. Bij een derde van de patiënten komt bovendien een erythemateus huidbeeld op de billen voor, vrijwel altijd papuleus van aard. Onychomadesis en huidschilferingen van handpalm en/of voetzool kunnen voorkomen in de herstelfase (Yee 2023). Onychomadesis is een nagelafwijking waarbij de nagel aan de bovenkant (bij de nagelriem) loslaat van het nagelbed. Deze zeldzame manifestatie kan 14 dagen of langer na het ontstaan van HVM-ziekte optreden (Davia 2011). De huidafwijkingen genezen meestal spontaan in 8 tot 10 dagen, zeer zelden kunnen er kleine littekens blijven bestaan.
Het beloop is doorgaans goedaardig, maar infecties door bijvoorbeeld EV71 en CA6 kunnen ernstiger verlopen. Neurologische complicaties (waaronder aseptische meningitis, acute slappe verlamming of encephalomyelitis) en cardiopulmonale complicaties (hartfalen, longfalen) als gevolg van hersenstambeschadiging zijn beschreven, maar zijn zeldzaam en worden gerelateerd aan specifieke immunologische mechanismen (Esposito 2018, Zhu 2023). CA6 wordt in het algemeen geassocieerd met een atypisch beeld van HVM-ziekte met een uitgebreidere betrokkenheid van de huid, een hogere koorts en een langere ziekteduur (Chen 2023, Giachè 2021, Li 2020, Mathes 2013, Méreaux 2017).
In tegensteling tot de verschijnselen bij kinderen (door EV71, CVA16), doen de veelal CVA6-gerelateerde HVM-ziekteverschijnselen bij volwassenen zich voor in de winter, met meer verspreide purpura op de huid van de romp en extremiteiten en vaker gecompliceerd door een meningitis of encefalitis en hoge koorts (> 38,5°C) (Merzel Sabovic 2019)
Ziekteverschijnselen bij zwangerschap
Ziekteverschijnselen gedurende de zwangerschap, waaronder koorts, blaasjes (op de handpalm en/of voetzool), orale aften, of congenitale afwijkingen en/of miskramen, komen niet vaak voor, omdat de meeste zwangeren in hun jeugd al immuun zijn geworden tegen de meeste verwekkers van HVM-ziekte (Giachè 2021, Méreaux 2017). HVM EV-typen CVA6 en CVA16 komen doorgaans voor bij een mediane leeftijd van 2 jaar, EVA71 lijkt de laatste jaren met name bij neonaten voor te komen. Dit komt waarschijnlijk door de circulatie van een nieuw type waartegen immuniteit vanuit de jeugd minder voorkomt. Mogelijk is de immuniteit voor enterovirussen niet levenslang, maar blijft het immuunsysteem geboosterd door regelmatig contact met deze typen.
Natuurlijke immuniteit
Vanaf ongeveer vier dagen na aanvang van de klinische symptomen zijn neutraliserende antistoffen in het bloed aantoonbaar. Tegen het specifieke virus kan een immuniteit van onbekende duur optreden, kruisimmuniteit tegen andere enterovirussen is vermoedelijk ook mogelijk (Rosenfeld 2022). Indien de moeder antistoffen heeft, is de neonaat direct na de geboorte passief beschermd. Deze bescherming is na vijf maanden vrijwel verdwenen, waarna de eigen opgebouwde immuniteit toeneemt met de leeftijd (Yang 2015).
Reservoir
De mens.
Transmissie
Besmettingsweg
Direct
De infectie kan van persoon op persoon worden overgedragen:
- via de fecaal-orale route;
- door contact met orale en respiratoire secreties, zoals speeksel, kwijl of neusslijm;
- door contact met het vocht uit de blaasjes (Romero 2019, Yee 2023).
Indirect
Indirecte overdracht verloopt via besmette handen of voorwerpen zoals speelgoed (Romero 2019, Yee 2023).
Perinatale overdracht
Er is weinig evidence voor congenitale infecties veroorzaakt door enterovirussen of complicaties voor het ongeboren kind bij moeders die HVM-ziekte doormaken. In de literatuur zijn zeldzame gevallen van verticale transmissie beschreven met congenitale infecties en miskramen (Giachè 2021, Nakasone 2023, Romero 2019).
Besmettelijke periode
De besmettelijke periode begint drie tot zeven dagen voor het ontstaan van de huiduitslag en duurt tot en met de week erna. Wel scheiden sommigen het genetisch materiaal gedurende een langere periode uit, met name via de feces of tonen ze helemaal geen symptomen, wat de preventie bemoeilijkt (Cheng 2018, Han 2010, Zhu 2023).
Besmettelijkheid
De hoeveelheid virus die uitgescheiden wordt, is het grootst aan het eind van de incubatietijd en gedurende het begin van de ziekte, op het moment dat er blaasjes zijn (Zhu 2023).
De meeste enterovirussen zijn stabiel bij een pH van 3-9 en kunnen dagen tot weken infectieus blijven (Coates 2019).
Risicogroepen
Verhoogde kans op infectie
Hand-voet-mondziekte wordt vaker gezien bij jongere kinderen (0-10 jaar) dan bij oudere kinderen of volwassenen. Binnen de groep jonge kinderen komt hand-voet-mondziekte vooral voor bij kinderen in de leeftijd van 1-5 jaar.
Verhoogde kans op ernstig beloop
Een verhoogde kans op een ernstig beloop wordt gezien bij immuungecompromitteerden en bij immuunnaïeve kinderen die geen maternale antistoffen meer hebben (Li 2021). Risicofactoren voor een ernstig beloop zijn: aanhoudend hoge koorts, toename van het aantal neutrofielen in het bloed en afwezigheid van mond- en huidlaesies. Ook jongens van jonge leeftijd lopen het risico op een ernstiger beloop (ECDC (European Centre for Disease Prevention and Control ), Fang 2014).
Verhoogde kans op ernstig beloop bij zwangerschap
Het risico dat een verwekker van hand-voet-mondziekte complicaties tijdens de zwangerschap of bij de neonaat veroorzaakt wordt zeer klein geacht (expert opinion, literatuur ontbreekt vrijwel geheel). Enterovirusinfecties kunnen in de zwangerschap en/of bij neonaten zeer zelden ernstig verlopen (Magnius 2017, Giachè 2021).
Behandeling
De behandeling is ondersteunend en gericht op rehydratie en pijnbestrijding met zo nodig paracetamol of ibuprofen. Orale lidocaïne wordt niet aangeraden (Saguil 2019). Voorzichtigheid dient te worden betracht met (topicale) antimicrobiële therapie, aangezien HVM-ziekte gemakkelijk met andere huidaandoeningen verward kan worden (Horsten 2018, Saguil 2019).
Zie ook het Diagnostisch Vademecum.
Microbiologische diagnostiek
Directe diagnostiek
Enterovirussen kunnen door middel van een generieke detectie-PCR worden aangetoond in blaasjesvocht in een voor PCR geschikt medium (zoals VTM of UTM), of in een feces- of keelsample (World Health Organization 2011, Harvala 2018). De beste opbrengst geeft afname van de inhoud van (bij voorkeur) twee blaasjes door middel van eenzelfde wattenstokje, in combinatie met een aparte keelwat. Indien de blaasjes al ingedroogd zijn, geeft insturen van zowel een keelwat als een fecesmonster een goede opbrengst. Indien HVM-ziekte gepaard gaat met symptomen van infectie van het centraal zenuwstelsel (CZS (centraal zenuwstelsel )), dient er ook een liquor te worden afgenomen voor het aantonen van een enterovirus in het CZS. Vrijwel alle laboratoria in Nederland beschikken over de mogelijkheid tot het verrichten van een enterovirus-PCR (Benschop 2022).
Enterovirussen kunnen worden gekweekt, maar in verband met de lagere gevoeligheid ten opzichte van PCR wordt viruskweek voor de detectie van enterovirussen in patiëntmateriaal ontraden (Harvala 2018).
Indirecte diagnostiek
Het bepalen van antistoffen in serum wordt in het kader van de diagnostiek voor HVM-ziekte niet gedaan.
Typering voor bron- en contactonderzoek
HVM-ziekte kan worden veroorzaakt door verschillende types enterovirus, waaronder coxsackievirus A6, A10, A16 en EV-A71 (Mirand 2015, Gao 2018). Het typeren van enterovirussen voor bron- en contactonderzoek heeft in het algemeen geen toegevoegde waarde. Typering van enterovirussen vindt in Nederland plaats in het kader van surveillance en uitbraakonderzoek. Het identificeren van het enterovirus-type geschiedt door middel van sequentie-analyse van een deel van het virale genoom, dat codeert voor het capside eiwit, VP1. Dit kan meestal direct uit het afgenomen materiaal (blaasjeswat, keelwat of feces) van de patiënt. In Nederland wordt dit gedaan door het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu ) en door enkele daarin gespecialiseerde laboratoria (VIRO-TypeNed). Het laboratorium waar de enterovirus-PCR wordt verricht, wordt geadviseerd een positief monster door te sturen naar het RIVM voor typering of zelf deze typering te verrichten om in eerste instantie poliovirus uit te sluiten en secundair om de circulatie van andere enterovirussen te monitoren.
Niet-microbiologische diagnostiek
Diagnose wordt voornamelijk op het klinische beeld gesteld, hoewel het onderscheid met andere ziektebeelden met blaasjes zoals impetigo niet altijd makkelijk is.
Immunisatie
In China hebben drie geïnactiveerde monovalent EVA71-vaccins een licentie bij de geneesmiddelenautoriteit aldaar, maar deze geven helaas geen bescherming tegen andere enterovirus-serotypen (Li 2023).
Algemene preventieve maatregelen
Standaardhygiënemaatregelen (ter preventie van infecties die via druppels en/of fecaal-oraal worden overgedragen) naleven volstaat.
Preventieve maatregelen bij zwangeren
Een goede (hand-)hygiëne. Zie ook de Algemene hygiënerichtlijn op rivm.nl.
Reiniging, desinfectie en sterilisatie
Standaardmethoden. Zie de Algemene hygiënerichtlijn op rivm.nl.
Meldingsplicht
Er is geen individuele meldingsplicht. Vlekjesziekten kunnen voor instellingen meldingsplichtig zijn op basis van Wet publieke gezondheid (artikel 26), wanneer er twee of meer personen, binnen twee weken dezelfde huiduitslag hebben.
Inschakelen van andere instanties
Niet nodig.
Bron- en contactonderzoek
Bronopsporing
Niet nodig.
Contactonderzoek
Contactonderzoek is doorgaans niet nodig. In geval van bijzondere omstandigheden (bijvoorbeeld een ernstig verloop) kan overwogen worden om laboratoriumdiagnostiek met typering te (laten) verrichten.
Maatregelen ten aanzien van index, contacten en bron
Alleen standaard hygiënemaatregelen, gericht op het beperken van transmissie vanuit de keel, de ontlasting en het blaasjesvocht.
Maatregelen ten aanzien van zwangeren
Geen bijzondere/extra maatregelen vereist.
Postexpositieprofylaxe
Geen.
Wering
Wering is vanuit volksgezondheidsperspectief niet zinvol.
Arbeidsrelevante aanvullingen
Deze aanvullingen zijn geschreven voor en door bedrijfsartsen en beschrijven de preventieve maatregelen om het oplopen van infectieziekten tijdens het werk te voorkomen (werknemer als risicoloper) en de maatregelen/aanpassingen die genomen kunnen worden bij vaststelling van de infectieziekte bij de werknemer (werknemer als risicovormer). In de werksituatie gelden de Arbowet, het arbeidsomstandighedenbesluit en de Europese Richtlijn 2000/54, gericht op preventie. Zie ook biologische agentia in de wet op Arboportaal
Ziekteverschijnselen in relatie tot arbeid
Gezien het subklinische tot milde verloop van de ziekte zijn er geen specifieke beperkingen in de belastbaarheid van werknemers.
Wering van het werk vanuit arbeidsgezondheidskundig oogpunt is niet zinvol. In het bijzonder bij werkzaamheden met jonge kinderen zijn goede hygiënemaatregelen altijd noodzakelijk, omdat besmetting van anderen al in de incubatieperiode kan plaatsvinden. Adviezen aan werknemers met een infectie moeten zich richten op de maatregelen om verspreiding te voorkomen (zie het kopje Maatregelen ten aanzien van patiënten en contacten).
Medisch kwetsbare werknemers
Omdat de meeste mensen al immuun zijn, lijkt het niet aannemelijk dat werken met jonge kinderen een risicofactor voor infectie vormt. Goede voorlichting over juiste en consequente hand-, hoest- en toilethygiëne is belangrijk.
Meldingen van beroepsgerelateerde infecties
De incidentie van hand-voet-mondziekte veroorzaakt door beroepsmatige blootstelling is onbekend.
Preventieve maatregelen op het werk
Medewerkers die werken met kinderen dienen de algemene hygiënemaatregelen goed in acht te nemen (LCHV-richtlijn voor kindercentra). Algemene informatie over preventieve maatregelen in een tandartspraktijk is te vinden in de KNMT-richtlijn Infectiepreventie in de mondzorgpraktijken.
Zie verder de informatie in KIZA (Kennissysteem Infectieziekten en Arbeid ) (2022): Beroepsinfectieziekte HVM-ziekte.
Melden als beroepsziekte
Indien de ziekte (waarschijnlijk) is opgelopen tijdens de beroepsuitoefening moet de casus door een geregistreerde bedrijfsarts worden gemeld bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten.
Wering van werk
Wering van het werk is vanuit volksgezondheidsperspectief niet nodig.
Literatuur
- Alam MR, Rokaya N, Mahat S, Upadhyaya A, Rokaya P. A Rare Presentation of Hand, Foot, and Mouth Disease During Pregnancy. Cureus. 2022;14(8):e28401. https://doi.org/10.7759/cureus.28401.
- Benschop KS, Duizer E. Enterovirus-en parechovirus-surveillance in Nederland, 2015-2021. Tijdschrift voor Infectieziekten. 2022;17(6):217-26.
- Benschop K, Minnaar R, Koen G, van Eijk H, Dijkman K, Westerhuis B et al. Detection of human enterovirus and human parechovirus (HPeV) genotypes from clinical stool samples: polymerase chain reaction and direct molecular typing, culture characteristics, and serotyping. Diagn Microbiol Infect Dis. 2010 Oct; 68(2): 166-73. doi: 10.1016/j.diagmicrobio.2010.05.016.
- Chen Y, Dai B, Han S, Duan G, Yang H, Chen S, et al. Arising Concerns of Atypical Manifestations in Patients with Hand, Foot, and Mouth Disease. Vaccines (Basel). 2023;11(2). https://doi.org/10.3390/vaccines11020405.
- Cheng Q, Bai L, Zhang Y, Zhang H, Wang S, Xie M, et al. Ambient temperature, humidity and hand, foot, and mouth disease: A systematic review and meta-analysis. Sci Total Environ. 2018;625:828-36. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2018.01.006.
- Coates SJ, Davis MDP, Andersen LK. Temperature and humidity affect the incidence of hand, foot, and mouth disease: a systematic review of the literature - a report from the International Society of Dermatology Climate Change Committee. Int J Dermatol. 2019;58(4):388-99. https://doi.org/10.1111/ijd.14188.
- Committee on Infectious Diseases American Academy of Pediatrics, Kimberlin DW, Barnett ED, Lynfield R, Sawyer MH. Enterovirus (Nonpoliovirus) (Group A and B Coxsackieviruses, Echoviruses, Numbered Enteroviruses). In: Red Book: 2021–2024 Report of the Committee on Infectious Diseases Section 3: Summaries of Infectious Diseases2021. p. 315-8.
- Davia JL, Bel PH, Ninet VZ, Bracho MA, González-Candelas F, Salazar A, et al. Onychomadesis outbreak in Valencia, Spain associated with hand, foot, and mouth disease caused by enteroviruses. Pediatr Dermatol. 2011;28(1):1-5. https://doi.org/10.1111/j.1525-1470.2010.01161.x.
- ECDC (European Centre for Disease Prevention and Control ). RRA. Outbreak of enterovirus A71 with severe neurological symptoms among children in Catalonia, Spain 14 June 2016. Stockholm: ECDC; 2016.2016.
- ENPEN. (European Non-Polio Enterovirus Network). ENPEN study protocol for hand, foot and mouth disease. (Geraadpleegd 14-11-2023) 2019.
- Esposito S, Principi N. Hand, foot and mouth disease: current knowledge on clinical manifestations, epidemiology, aetiology and prevention. Eur J Clin Microbiol Infect Dis. 2018;37(3):391-8. https://doi.org/10.1007/s10096-018-3206-x.
- Fang Y, Wang S, Zhang L, Guo Z, Huang Z, Tu C, Zhu BP. Risk factors of severe hand, foot and mouth disease: a meta-analysis. Scand J Infect Dis. 2014;46(7):515 22. https://doi.org/10.3109/00365548.2014.907929.
- Gao L, Zou G, Liao Q, Zhou Y, Liu F, Dai B et al. Spectrum of Enterovirus Serotypes Causing Uncomplicated Hand, Foot, and Mouth Disease and Enteroviral Diagnostic Yield of Different Clinical Samples. Clin Infect Dis. 2018 Nov 13;67(11):1729-1735. doi: 10.1093/cid/ciy341.
- Giachè S, Borchi B, Zammarchi L, Colao MG, Ciccone N, Sterrantino G, et al. Hand, foot, and mouth disease in pregnancy: 7 years Tuscan experience and literature review. J Matern Fetal Neonatal Med. 2021;34(9):1494-500. https://doi.org/10.1080/14767058.2019.1638898.
- Han J, Ma XJ, Wan JF, Liu YH, Han YL, Chen C, et al. Long persistence of EV71 specific nucleotides in respiratory and feces samples of the patients with Hand-Foot-Mouth Disease after recovery. BMC Infect Dis. 2010;10:178. https://doi.org/10.1186/1471-2334-10-178.
- Harvala H, Broberg E, Benschop K, Berginc N, Ladhani S, Susi P et al. Recommendations for enterovirus diagnostics and characterisation within and beyond Europe. J Clin Virol. 2018 Apr;101:11-17. doi: 10.1016/j.jcv.2018.01.008. Epub 2018 Feb 6.
- Horsten HH, Kemp M, Fischer TK, Lindahl KH, Bygum A. Atypical Hand, Foot, and Mouth Disease Caused by Coxsackievirus A6 in Denmark: A Diagnostic Mimicker. Acta Derm Venereol. 2018;98(3):350-4. https://doi.org/10.2340/00015555-2853.
- Li P, Chen Y, Tang A, Gao F, Yan JB. Seroprevalence of coxsackievirus A16 antibody among people of various age groups: a systematic review and meta-analysis. Arch Public Health. 2021;79(1):166. https://doi.org/10.1186/s13690-021-00688-z.
- Li X, Wang Q, Chen Z, Duan X, Han Y, Luan R, Long L. Viral shedding in patients with hand, foot and mouth disease induced by EV71, CA16, or CA6: A protocol for systematic review and meta analysis. Medicine (Baltimore). 2020;99(29):e21258. https://doi.org/10.1097/md.0000000000021258.
- Li Z, Ji W, Chen S, Duan G, Jin Y. Hand, Foot, and Mouth Disease Challenges and Its Antiviral Therapeutics. Vaccines (Basel). 2023;11(3). https://doi.org/10.3390/vaccines11030571.
- Luigi Capella G. Foot and mouth disease in human beings. The Lancet. 2001;358(9290):1374. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(01)06444-3.
- Magnius L, Sterner G, Enocksson E. Infections with echoviruses and coxsackieviruses in late pregnancy. Scand J Infect Dis Suppl. 1990:71:53-7.
- Mathes EF, Oza V, Frieden IJ, Cordoro KM, Yagi S, Howard R, et al. "Eczema coxsackium" and unusual cutaneous findings in an enterovirus outbreak. Pediatrics. 2013;132(1):e149-57. https://doi.org/10.1542/peds.2012-3175.
- Mayor S. UK investigates possible human cases of foot and mouth disease. Bmj. 2001;322(7294):1085. https://doi.org/10.1136/bmj.322.7294.1085.
- Méreaux J, Picone O, Vauloup-Fellous C, Khediri Z, Benachi A, Mandelbrot L, Ayoubi JM. [Enterovirus infection during pregnancy: Underestimated cause of fetal and neonatal complications?]. Gynecol Obstet Fertil Senol. 2017;45(4):231-7. https://doi.org/10.1016/j.gofs.2017.02.004 (L’infection à entérovirus durant la grossesse : une cause sous-estimée de complications fœtale et néonatale ?)
- Merzel Šabović EK, Točkova O, Uršič T, Žgavec B, Dolenc-Voljč M. Atypical hand, foot, and mouth disease in an adult patient: a case report and literature review. Acta Dermatovenerol Alp Pannonica Adriat. 2019;28(2):85-8.
- Mirand A, le Sage FV, Pereira B, Cohen R, Levy C, Archimbaud C et al. Ambulatory Pediatric Surveillance of Hand, Foot and Mouth Disease as Signal of an Outbreak of Coxsackievirus A6 Infections, France, 2014-2015. Emerg Infect Dis. 2016 Nov;22(11):1884-1893. doi: 10.3201/eid2211.160590.
- Nakasone R, Ogi M, Kawamura A, Miyake O, Kido T, Abe S, et al. Vertical Transmission of Coxsackievirus A6 with Severe Congenital Pneumonia/Sepsis. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2023;20(4). https://doi.org/10.3390/ijerph20042843.
- Nayak G, Bhuyan SK, Bhuyan R, Sahu A, Kar D, Kuanar A. Global emergence of Enterovirus 71: a systematic review. Beni Suef Univ J Basic Appl Sci. 2022;11(1):78. https://doi.org/10.1186/s43088-022-00258-4.
- Oudshoorn AM, Ramaker C. [Stomatitis in childhood, not always benign]. Ned Tijdschr Geneeskd. 2000;144(42):1985-90. (Stomatitis op de kinderleeftijd, niet altijd onschuldig).
- Pallansch MA, Oberste MS, Whitton JL. Ch. 17 Enteroviruses: Polioviruses, Coxsackieviruses, Echoviruses, and Newer Enteroviruses. In: Fields Virology. 6th Edition. 2013. (Chapter 1 Virology: From Contagium Fluidum to Virome).
- Robinson CR, Doane FW, Rhodes AJ. Report of an outbreak of febrile illness with pharyngeal lesions and exanthem: Toronto, summer 1957; isolation of group A Coxsackie virus. Can Med Assoc J. 1958;79(8):615-21.
- Romero J. Ch.172. Coxsackieviruses, echoviruses, and numbered enteroviruses (EV-A71, EVD-68, EVD-70). 2019. In: In: Mandell, Douglas, and Bennett's Principles and Practice of Infectious Diseases - Electronic (9th eEdition) Philadelphia: Elsevier - OHCE; 2019 [Internet]. [2229-30].
- Rosenfeld AB, Shen EQL, Melendez M, Mishra N, Lipkin WI, Racaniello VR. Cross-Reactive Antibody Responses against Nonpoliovirus Enteroviruses. mBio. 2022;13(1):e0366021. https://doi.org/10.1128/mbio.03660-21.
- Saguil A, Kane SF, Lauters R, Mercado MG. Hand-Foot-and-Mouth Disease: Rapid Evidence Review. Am Fam Physician. 2019;100(7):408-14.
- van Dijk-van Casteren B, van de Laar F, Giesen P. Hand-voet-mondziekte. Huisarts en wetenschap. 2017;60:184-6.
- Wright CF, Gloster J, Mazelet L, Paton DJ, Ryan ED. Short-lived carriage of foot-and-mouth disease virus in human nasal cavities after exposure to infected animals. Vet Rec. 2010;167(24):928-31. https://doi.org/10.1136/vr.c6275.
- World Health Organisation, 2011. A Guide to Clinical Management and Public Health Response for Hand, Foot and Mouth Disease (HFMD).
- Yang B, Wu P, Wu JT, Lau EH, Leung GM, Yu H, Cowling BJ. Seroprevalence of Enterovirus 71 Antibody Among Children in China: A Systematic Review and Meta-analysis. Pediatr Infect Dis J. 2015;34(12):1399-406. https://doi.org/10.1097/inf.0000000000000900.
- Yee E. Hand, Foot E Mouth Diseaese. In: CDC (Centers for Disease Control and Prevention) Yellow Book 2024. Section 5. Travel-associated infections & diseases - viral. (Geraadpleegd 22/05/2023: https://wwwnc.cdc.gov/travel/yellowbook/2024/infections-diseases/hand-foot-and-mouth-disease). 2023.
- Yi Z, Pei S, Suo W, Wang X, Huang Z, Yi A, et al. Epidemiological characteristics, routine laboratory diagnosis, clinical signs and risk factors for hand, -foot -and -mouth disease: A systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2022;17(4):e0267716. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0267716.
- Zhu PP. Current status of hand-foot-and-mouth disease. Journal of Biomedical Science. 2023;30(1).