Rioolwatercijfers inzetten voor bestrijding COVID-19

Stappenplan voor GGD-professionals | This page in English

Bijlage bij de Handreiking maatregelen bij clusters en lokale verheffingen van COVID-19 | Versie 11 augustus 2022 (versiebeheer zie onderaan pagina)

In deze handreiking laten we u als GGD-professional zien hoe u gebruik kunt maken van de rioolwatermetingen, zoals die te zien zijn op het Coronadashboard van de Rijksoverheid. Deze handreiking is bedoeld om GGD-professionals te ondersteunen in het verkrijgen van inzichten in transmissie en de epidemiologie van COVID-19 aan de hand van de rioolcijfers.

De rioolcijfers kunnen een bijdrage leveren aan het vaststellen van de infectiedruk in de regio in combinatie met andere indicatoren. Door veranderingen in omstandigheden in de epidemie zoals een toenemende vaccinatiegraad, maar ook door veranderingen in beleid, wisselt de samenhang en interpretatie van de verschillende indicatoren.

Figuur 1. De actiewaarden zijn van toepassing op de rioolwatercijfers voor de verzorgingsgebieden van rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI's). Deze vindt u op www.coronadashboard.rijksoverheid.nl. Kijk onder rioolwatermetingen, en bekijk meer cijfers over rioolwatermetingen. Selecteer een gemeente. U ziet nu de meest recente waarde en een grafiek met de historie. Boven de grafiek staat een dropdown-menu. Daarmee kunt u de rioolcijfers per RWZI selecteren.

1. Inleiding

Sinds het begin van 2020 meet het RIVM SARS-CoV-2-virusdeeltjes in het rioolwater in Nederland om de verspreiding van het virus te volgen. Vanaf begin september 2020 wordt op ruim 300 locaties gemeten; dit zijn alle rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI's) in Nederland. Meer informatie over het rioolwateronderzoek is te vinden op de website van het RIVM en in de brochure Rioolwatermetingen op het Coronadashboard Rijksoverheid, ontwikkeld voor en met de GGD’en.

De rioolwatermetingen worden op het Coronadashboard landelijk, per veiligheidsregio en per gemeente weergegeven. Op een RWZI kunnen meerdere gemeentes lozen, maar andersom kan een gemeente ook lozen op meerdere RWZI's. De toebedeling van het aantal virusdeeltjes per gemeente is gebaseerd op het aantal aangesloten inwoners. Daardoor is de toebedeling per gemeente een benadering van het daadwerkelijk aantal geloosde virusdeeltjes.

Het doel van dit stappenplan is om duiding en handelingsperspectieven te bieden aan de hand van trends in de rioolwatermetingen. Hieraan zijn bepaalde actiewaarden en handelingsperspectieven gekoppeld. Deze zijn van toepassing op het niveau van een RWZI.

Als u kijkt op het Coronadashboard kunt u de rioolmetingen vinden op veiligheidsregio- of gemeenteniveau. Aan de hand van de koppeltabel van het CBS kunt u zien in welke veiligheidsregio en gemeente de RWZI valt. U ziet ook voor hoeveel procent het afvalwater van een RWZI afkomstig is van inwoners uit betreffende gemeente(n).

Per actiewaarde worden verschillende handelingsperspectieven aangeboden. Uiteindelijk bepaalt de GGD lokaal welke acties er worden ondernomen. De rioolcijfers kunnen als aanvulling dienen in de regionale surveillance binnen de GGD en een bijdrage leveren aan de duiding van de verspreiding van het SARS-CoV-2-virus in de GGD-regio.  

2. Overzicht stappenplan

De rioolcijfers kunnen dalen, gelijk blijven, stijgen of vanuit 0 (wanneer er geen virusdeeltjes worden gemeten) weer stijgen. Afhankelijk van de trend in de rioolcijfers, geven wij met behulp van actiewaarden een advies wat u kunt doen om meer inzicht te krijgen in de verspreiding van het virus. Deze actiewaarden zijn niet opeenvolgend, maar zijn gekoppeld aan de trend in de rioolcijfers op RWZI-niveau. De actiewaarden staan in relatie tot de fase waarin de epidemie zich bevindt. Daardoor is het van belang om ook altijd i) de landelijke trend van de rioolcijfers en ii) de fase van de epidemie a.d.h.v. andere indicatoren en het huidige landelijke beleid in acht te nemen. Als de trend op RWZI-niveau opvalt ten opzichte van bovenstaande, dan adviseren wij alert te zijn. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de volgende vier actiewaarden:

• Actiewaarde 1: Rioolcijfers laten een plateau zien met hoge waarden.
• Actiewaarde 2: Rioolcijfers laten een dalende trend zien.
• Actiewaarde 3: Rioolcijfers laten virusvrachten zien na tenminste 7 dagen waarin het virus niet aantoonbaar was in het rioolwater.
• Actiewaarde 4: Rioolcijfers laten een stijgende trend zien.

 
In Figuur 1 zijn de waarden van de rioolwatermetingen weergegeven met de donkerblauwe lijn; de grenzen van de fases waar de actiewaarden van toepassing zijn, zijn weergegeven met een gestippelde rode lijn. In rood is de detectiegrens weergegeven waaronder geen virus gedetecteerd kan worden.

2.1 Actiewaarde 1

De rioolcijfers laten een plateau zien waarbij de rioolcijfers voor meer dan 7 dagen op rij hoger zijn dan 750 x 100 miljard (10¹⁴) virusdeeltjes per 100.000 inwoners. Deze virusvracht geeft aan dat er een relatief hoge circulatie van het virus is. Deze waarde is gebaseerd op de relatie tussen virusvrachten in rioolwater van de omikronvariant en ziekenhuisopnames. Bij een dergelijke hoge viruscirculatie is het advies om de landelijke maatregelen en adviezen, indien van kracht, te handhaven. Let op: de bovengenoemde waarde van 750 x 100 miljard (10¹⁴) virusdeeltjes per 100.000 inwoners is gebaseerd op data uit de tijdsperiode waarin de omikronvariant dominant was en moet herijkt worden bij dominantie van nieuwe varianten. Bij een nieuwe variant kan zowel de klinische ernst van een infectie als de mate van uitscheiding veranderen.

2.2 Actiewaarde 2

De rioolcijfers laten een dalende trend zien. In dit stadium adviseren wij om de rioolcijfers te monitoren om een mogelijke trendbreuk snel op te merken. Een oplopende vaccinatiegraad (van bijvoorbeeld boostervaccinaties die (al dan niet) beter beschermen tegen huidige en nieuwe varianten van het virus) zou bijvoorbeeld een mogelijke oorzaak kunnen zijn voor de dalende trend in de rioolcijfers, omdat (onlangs) gevaccineerden ervoor zorgen dat er minder besmettingen plaatsvinden en daardoor minder virusuitscheiding. Er is op dit moment nog niets bekend over de virale load in de ontlasting van gevaccineerden ten opzichte van niet-gevaccineerden.

Het is mogelijk dat de dalende trend in rioolcijfers afwijkt van de trend in andere indicatoren. In dat geval adviseren wij om alert te blijven en deze observatie te bespreken binnen de surveillancestructuur van de GGD.

2.3 Actiewaarde 3

De rioolcijfers geven aan dat er (opnieuw) sprake is van SARS-CoV-2-circulatie in het verzorgingsgebied van de RWZI. Het is belangrijk om in de gaten te houden of deze trend zich doorzet. Als het signaal vanuit de rioolcijfers afwijkt van andere indicatoren is het advies om strikter te monitoren. Als de metingen virusdeeltjes laten zien na 7 dagen waarin het virus niet aantoonbaar was, dan kunt u, afhankelijk van de fase van de epidemie en de ernst van het ziektebeeld, het volgende doen:
 

• In kaart brengen van COVID-19-verspreiding in de gemeente a.d.h.v. andere indicatoren

  Zijn er gegevens beschikbaar over ziekenhuisopnames of andere indicatoren zoals de infectieradar en Nivel-peilstations die mogelijk een verklaring kunnen geven voor de heropleving vanuit de rioolcijfers?
  U kunt mogelijk het signaal vanuit de rioolcijfers duiden door te kijken naar de indicatoren op lokaal niveau die een beeld geven over de SARS-CoV-2 verspreiding in de betreffende gemeente en indien mogelijk ook op wijkniveau. Denk hierbij aan de incidentie van besmettingen of klachten gerelateerd aan COVID-19, testbereidheid, vaccinatiegraad en het voorkomen van zogenaamde SARS-CoV-2 Variants Of Concern. Vergelijk deze indicatoren ook met omliggende gemeenten.

• Richting geven aan het signaal: het profiel schetsen van de betreffende gemeente in samenwerking met gemeente en waterschap

  Zijn er risicovolle locaties binnen de gemeente waar mogelijk het signaal vandaan kan komen?
  Breng in kaart of er risicovolle locaties zijn binnen de gemeente of in aanpalende gemeenten die het signaal kunnen verklaren. Denk hieraan een ziekenhuis, AZC of zorginstelling of aan andere locaties waar veel personen tegelijk kunnen uitscheiden, zoals grote bedrijven, studentenflats en scholen. Daarnaast blijft informatie van huisartsen een belangrijke bron van informatie. Ook zijn er locaties die het signaal vanuit het rioolwater kunnen verstoren (bijvoorbeeld industrie). Daarnaast kunnen recreatiegebieden een vertekend beeld geven. Als een gemeente een recreatiegebied bevat waar veel recreanten zijn die buiten de gemeente wonen, dan lozen er mogelijk meer mensen virusdeeltjes dan het aantal aangesloten inwoners. Dit kan een vertekend beeld geven, omdat de virusvrachten worden berekend aan de hand van het aantal aangesloten inwoners per zuiveringsinstallatie, dat door de tijd gelijk blijft.
  In samenwerking met de gemeente kunnen de risicovolle locaties en de locaties die de rioolcijfers mogelijk verstoren in kaart gebracht worden. Bij onduidelijkheden bij de duiding of om meer richting te geven aan het signaal kan er overlegd worden met het betreffende waterschap. Het waterschap kan mogelijk aanvullend onderzoek doen naar bijvoorbeeld de afvalwaterstromen of extra bemonsteringen op wijkniveau inplannen.

2.4 Actiewaarde 4

De rioolcijfers geven aan dat er sprake is van toenemende circulatie van SARS-CoV-2 in het betreffende verzorgingsgebied. Het is belangrijk om nauwlettend in de gaten te houden of deze trend in de rioolcijfers zich doorzet en of andere indicatoren deze trend volgen.

Indien de trend doorzet, adviseren wij afhankelijk van de fase van de epidemie en de ernst van het ziektebeeld, nader onderzoek te doen naar de oorzaak van de verheffing. Een trend zet door als er 3 metingen op rij een stijging/daling optreedt. De rioolcijfers kunnen in dit geval dienen als een van de indicatoren binnen de surveillancestructuur van de GGD.

Als de rioolcijfers ook boven de waarde van 750 x 100 miljard (10¹⁴) virusdeeltjes per 100.000 inwoners uitstijgen, dan is het advies, net als bij actiewaarde 1, om de landelijke maatregelen en adviezen, indien van kracht, te handhaven. Deze zijn afhankelijk van de fase van de epidemie waar we ons op dat moment in bevinden.

3. Meer informatie

Meer informatie over het rioolwateronderzoek en de weergave op het Coronadashboard vindt u op de RIVM-website en in de brochure Rioolwatermetingen op het Coronadashboard Rijksoverheid, ontwikkeld voor en met de GGD’en.

Bij vragen over de duiding van de cijfers en eventuele bestrijdingsmaatregelen kunt u telefonisch contact opnemen met de Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding (LCI), telefoonnummer: 088-6897000. Daarnaast is het team van de Nationale Rioolwater Surveillance (NRS) van RIVM bereiken via afvalwatersurveillance@rivm.nl.   

Versiebeheer

• 29-08-2022: De Engelse versie is nu eveneens volledig herzien.
• 11-08-2022: Volledige herziening van het stappenplan. Een aantal delen die niet meer up-to- date zijn verwijderd. De Engelse versie wordt momenteel nog vertaald en volgt z.s.m.
• 29-07-2022: Nieuwe versie figuur 1 (kleine tekstwijziging en verbetering toegankelijkheid)
• 11-03-2022: Update van de brochure (zie onder Documenten). Toevoeging van Engelstalige versie van stappenplan+bijlagen. 
• 20-10-2021: Update van de bijlage Overzicht rioolzuiveringsinstallaties als gevolg van nieuwe CBS-gegevens van de aantallen inwoners per RWZI-verzorgingsgebied van 2021 en tekstuele aanpassingen in het stappenplan vanwege Aanpak Najaar.
• 06-10-2021: Brochure Rioolwatermeting op het Coronadashboard Rijksoverheid toegevoegd.
• 02-08-2021: Eerste versie.